Linde Franken, onderzoeker aan de Universiteit Twente op het gebied van ethiek en duurzame technologie, schetste recent in een presentatie de ELSA-aspecten (Ethical, Legal, Societal Aspects) van AI in energiesystemen. Haar inzichten zijn waardevol voor zowel ondernemers in de energietransitie als startups die AI ontwikkelen.
AI: versneller én verbruiker
AI kan de energietransitie versnellen door efficiënter energiegebruik mogelijk te maken en hernieuwbare bronnen beter te benutten. Tegelijkertijd vergt AI zelf ook veel energie. Datacenters nemen wereldwijd een groeiend aandeel in het energieverbruik, en de impact van AI-modellen op CO₂-uitstoot is aanzienlijk. Dit maakt het cruciaal dat AI-toepassingen worden ontworpen met verduurzaming als uitgangspunt. Behalve CO2-uitstoot zijn hierbij ook andere milieueffecten van belang, zoals watergebruik en de winning van mineralen voor de hardware waar AI-systemen van afhankelijk zijn.
Energierechtvaardigheid
Een belangrijk aandachtspunt is rechtvaardigheid in de energietransitie. Volgens Franken is hernieuwbare energie niet per definitie rechtvaardig, omdat de baten en lasten van de energietransitie vaak niet eerlijk verdeeld zijn. AI kan ongelijkheden zelfs versterken als algoritmes alleen gericht zijn op efficiëntie en kosten, of wanneer bepaalde groepen ondervertegenwoordigd zijn in de data waarmee AI-systemen getraind worden. Denk aan locatieselectie voor wind- of zonneparken die bepaalde gemeenschappen onevenredig belasten.
Daarom is het belangrijk om niet alleen te kijken naar verdelende rechtvaardigheid - hoe zijn de kosten en baten verdeeld - maar ook naar procedurele rechtvaardigheid: worden alle belanghebbenden écht betrokken bij de ontwikkeling van AI-systemen, en worden hun belangen voldoende serieus genomen? Transparantie, uitlegbaarheid en inclusiviteit zijn hierbij sleutelbegrippen.
Juridische kaders
De Europese AI Act stelt duidelijke eisen. AI-toepassingen die als hoog-risico worden aangemerkt, zoals in de energiesector, moeten altijd menselijk toezicht (“human-in-the-loop”) borgen. Daarnaast gelden verplichtingen rondom privacy (AVG), rapportage over maatschappelijke impact (CSRD) en due diligence in de keten (CSDDD).
Voor ondernemers betekent dit dat investeren in AI meer vraagt dan technologische innovatie: juridische compliance en ethisch bewustzijn zijn integraal onderdeel van verantwoord gebruik van AI in energiesystemen.
Van ethiek naar praktijk
Ethisch verantwoord gebruik van AI in de energietransitie vraagt om:
- Duurzaamheid als ontwerpprincipe: AI inzetten om energie te besparen, niet te verspillen.
- Koppeling tussen technologie en gedragsverandering: technologische vernieuwing en menselijk gedrag moeten samen veranderen. Alleen zo voorkomen we dat de milieuwinst van AI verloren gaat door zogenoemde reboundeffecten — bijvoorbeeld wanneer efficiëntere elektrische voertuigen juist vaker worden gebruikt, waardoor het totale energieverbruik stijgt.
- Transparantie en uitlegbaarheid: van ‘black box’ naar ‘explainable AI’. Welke prioriteiten en eventuele vooroordelen worden in de algoritmen verankerd, en hoe worden beslissingen gemaakt?
- Inclusiviteit: ontwikkelen mét, niet alleen vóór, burgers en gebruikers.
Zoals Linde Franken benadrukt: “AI-toepassingen kunnen bijdragen aan een duurzame energietransitie, mits er voldoende aandacht wordt besteed aan de ethische, juridische en sociale dimensies. Alleen dan kunnen we voorkomen dat AI bestaande ongelijkheden versterkt en onrechtvaardigheid vergroot.”
Wat betekent dit voor jou als ondernemer?
Voor mkb’ers in de energiesector en AI-startups liggen er grote kansen. Door ELSA-aspecten vanaf het begin mee te nemen, versterken bedrijven hun positie, voorkomen ze juridische risico’s en bouwen ze vertrouwen bij klanten en maatschappij. Oost NL en AI-hub Oost-Nederland ondersteunen ondernemers bij dit soort vraagstukken, onder meer door kennisdeling, netwerkvorming en innovatieprojecten.
De toekomst van energie is slim, duurzaam en rechtvaardig, mits we de juiste keuzes maken.
Wil je meer weten of aansluiten bij ons netwerk rond AI en energietransitie, en (de besturing van) decentrale energienetwerken? Bezoek www.aihub-oost.nl of neem contact op met Chris Willemsen (chris.willemsen@oostnl.nl).
